بررسی آمارهای گمرک جمهوری اسلامی نشان می‌دهد در بیش از ده سال گذشته، ۲۳۶ میلیون دلار قطعات موتورهای هواپیما و پهپاد به ایران وارد شده که در لیست اقلام ممنوع در تحریم های خزانه‌داری ایالات متحده علیه ایران هستند.
مبداء بخشی از این واردات، آمریکا و کشورهای اروپایی، از جمله اوکراین است که دولتش می‌گوید روسیه در جنگ علیه او از پهپادهای تهاجمی ساخت ایران استفاده می‌کند.
اطلاعات گمرکی که ایران اینترنشنال بررسی کرده نشان می‌دهد صادرات این قطعات از تقریبا صفر در سال ۱۳۹۹ به حدود ۲۶ میلیون دلار در هشت ماهه نخست امسال افزایش پیدا کرده است.
جیم مانکوس، معاون واحد تجارت جهانی در بخش تحقیقات وزارت امنیت ملی آمریکا، ۱۸ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ گفت لاشه پهپادهای ایرانی که در خاورمیانه و اوکراین به دست می‌آیند حاوی تجهیزات حساس آمریکایی هستند.
به‌رغم حساسیت کشورهای غربی روی برنامه پهپادی جمهوری اسلامی، بخشی از تجارت خارجی قطعات این پهپادها در آمارهای عمومی گمرک جمهوری اسلامی وجود دارد.
کارکرد چندگانه قطعات مصرفی در پهپادهای ساخت جمهوری اسلامی، همکاری و برون‌سپاری ساخت پهپادها به شرکت‌های دانش بنیان و واسطه‌گری شرکت‌های خارجی برای واردات قطعات همگی باعث شدند تا تلاش‌ها برای جلوگیری از توسعه صنایع پهپادی ایران موفق نباشد.
کارشناسان امنیتی و نظامی می‌گویند یکی از دلایلی که کشورهای غربی هنوز نتوانسته‌اند این صنعت را مثل سایر صنایع نظامی جمهوری اسلامی مهار کنند، کاربرد چندگانه قطعات وارداتی به ایران است چرا که مشخص نیست کاربرد نهایی قطعه‌ای که به ایران صادر می‌شود در یک هواپیمای بدون سرنشین سمپاشی است یا یک پهپاد نظامی.
یک دهه فراز و فرود واردات
خردادماه امسال وزارت خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا یک راهنما درباره صنایع پهپادی جمهوری اسلامی منتشر کرد. این راهنمای ۱۱ صفحه‌ای به بازرگانان درباره اقلامی که جمهوری اسلامی در ساخت پهپادهایش از آنها استفاده می‌کند هشدار و توضیح داده بود برخی از آنها می‌توانند شامل تحریم‌های ایالات متحده باشند.
در صفحه ۵ این راهنما جدولی از ۱۳ کالا که در ساخت پهپادهای جمهوری اسلامی از آنها استفاده می‌شود آورده شده است. این جدول کد تعرفه (HTS code مخفف Harmonized Tariff Schedule) کالاها را هم ذکر کرده است؛ این کد به صورت بین المللی در اطلاعات گمرکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و هر کالایی که تجارت می‌شود زیر یک کد تعرفه استاندارد بین‌المللی قرار دارد.
کد تعرفه ۸۴۰۷۱۰ مربوط به «اجزاء و قطعات موتورهای وسايط نقليه هوایی» است. آمار گمرک جمهوری اسلامی نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۱ تا هشت ماه اول امسال، مجموعا ۲۳۶ میلیون دلار از این کالا به کشور وارد شده است. واردات این محصول در سال ۱۳۹۵ به کمترین حد خود یعنی حدود ۳۰۰ هزار دلار رسیده بوده، اما پس از آن رشد چشم‌گیری داشته است.
پس از آغاز جنگ اوکراین، واردات قطعات موتور وسایط نقلیه هوائی به ایران، تنها در هشت ماه اول امسال (۱۴۰۲) از کل ۱۲ ماه سال ۱۴۰۱ بیشتر بوده است.
در هشت ماه اول پارسال، ۲۴ میلیون دلار «اجزاء و قطعات موتورهای وسايط نقليه هوایی» به ایران وارد شده، این رقم طبق گزارش گمرک جمهوری اسلامی در هشت ماه اول امسال به ۳۹ میلیون دلار رسیده، که افزایش ۶۱ درصدی را نشان می دهد.
مبداء ۷۵ درصد کل واردات اجزاء و قطعات موتورهای وسايط نقليه هوایی از سال ۱۳۹۱ تا هشت ماه اول ۱۴۰۲، ترکیه، هنگ‌کنگ، امارات متحده عربی و چین بودند.
در این مدت جمهوری اسلامی ۵۲/۸ میلیون دلار از ترکیه، ۵۰/۹ میلیون دلار از هنگ‌کنگ، ۴۳/۷ میلیون دلار از امارات متحده عربی و ۲۸/۸ میلیون دلار از چین قطعات موتورهای وسایط نقلیه هوایی وارد کرده است. علاوه بر این مبادی اصلی، بسیاری از کشورهای اروپایی هم در بین صادرکنندگان این تجهیزات به جمهوری اسلامی حضور دارند.
از اوکراین علیه اوکراین
حدود دو میلیون و ۱۰۰ هزار دلار از مجموع واردات این تجهیزات از مبداء اوکراین بوده است. ولودیمیر زلنسکی، رییس جمهور اوکراین ۲۲ بهمن گفت از ابتدای سال میلادی نزدیک به ۳۶۰ فروند از پهپادهای ایرانی در اوکراین ساقط شده است.
روسیه پنجم اسفند ۱۴۰۰ به اوکراین حمله کرد و در همان اسفند ماه، جمهوری اسلامی حدود ۳۱ هزار دلار اجزاء و قطعات موتورهای وسایط نقلیه هوایی مورد استفاده در ساخت پهپاد از اوکراین وارد کرده است.
شرکای اروپایی
در اروپا، بیشترین واردات اجزاء و قطعات موتورهای وسايط نقليه هوایی که در ساخت پهپادها از آنها استفاده می‌شود از آلمان به جمهوری اسلامی صادر شده است. پس از آلمان، اوکراین و بعد اسلوونی قرار دارد. بیش از ۵۰ هزار دلار از این تجهیزات هم از آمریکا به کشور وارد شده است. این واردات در سال های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۷ انجام شده است.
روند پر شتاب صادرات
از طرف دیگر جمهوری اسلامی که خود، وارد کننده این تجهیزات تا سال ۱۴۰۰ بوده، ناگهان به صادرکننده این کد تعرفه تبدیل شده است. صادرات اجزاء و قطعات موتورهای وسایط نقلیه هوایی، از تقریبا صفر در سال ۱۳۹۹، به حدود ۲۶ میلیون دلار در هشت ماه اول سال ۱۴۰۲ رسیده است.
اولین مقصد صادرات قطعات موتورهای وسایل نقلیه هوایی در این مدت ونزوئلا بوده است. حدود ۲۰ میلیون دلار از این تجهیزات به ونزوئلا صادر شده که معادل حدودا ۳۷ درصد کل صادرات این ردیف است. پس از آن تاجیکستان با حدود ۱۴/۴ و اتیوپی با حدود ۸/۶ میلیون دلار قرار دارند.
فرزین ندیمی، پژوهشگر ارشد انستیتو واشنگتن، آذر۱۴۰۱ در مقاله‌ای در واشنگتن پست نوشت جمهوری اسلامی و ونزوئلا از ابتدای دهه ۲۰۰۰ میلادی همکاری خود را در زمینه هواپیماهای بدون سرنشین آغاز کردند و این همکاری تا آنجا پیش رفت که در سال ۲۰۱۲ جمهوری اسلامی برای ونزوئلا خط تولید پهپاد تاسیس کرد.
فرزین ندیمی: قطعات بکار رفته اغلب کارکرد دوگانه دارند
یکی از دلایل تجارت گسترده این قطعات علیرغم وجود تحریم ها علیه ایران، کارکرد چندگانه آنهاست.
فرزین ندیمی، تحلیلگر امور دفاعی و امنیتی، می گوید: «طیف گسترده‌ای از قطعات- حتی شمع خودرو- در ساخت پهپادها استفاده می‌شوند و به همین دلیل کاربرد نهایی این قطعات مشخص نیست. این قطعات در ساخت پهپادهای سرگرمی و صنعتی نظیر پهپادهای سمپاشی هم کاربرد دارند»
به اعتقاد او این شرکت‌ها به راحتی می‌توانند با توجه به کارکرد چندگانه این قطعات، آنها را به کشور وارد کنند و حتی از شرکت‌های واسطه چینی، که قطعات را از آمریکا خریداری می‌کنند هم بهره می‌برند.
ندیمی می‌گوید «وجود طیف گسترده‌ای از شرکت‌های خصوصی و اصطلاحا دانش بنیان کار را برای شناسایی و تحریم این تجارت دشوار کرده است.»
خصوصی‌ها چطور کار می‌کنند؟
در حال حاضر تعداد زیادی شرکت‌های خصوصی هستند که در زمینه صنایع پهپادی فعالند.
این شرکت‌ها بعضا خود را دانش‌بنیان معرفی می‌کنند. اتحادیه‌ای هم به نام صنایع هوایی و فضایی ایران وجود دارد که ۳۰۵ شرکت خصوصی در آن عضو هستند.
۱۷ بهمن ۱۴۰۲ یک گروه هکری با هک سرورهای تندر صحرا، تصویری از یک سند مالی را منتشر کرده که نشان می‌دهد این شرکت که در زمینه صنایع پهپادی با روسیه همکاری داشته است.
تندر صحرا یک شرکت ظاهرا خصوصی است که در حال حاضر وب‌سایتش از دسترس خارج است اما آرشیو این وب‌سایت که آخرین‌بار دوم بهمن ۱۴۰۲ ضبط شده نشان می‌دهد خود را یک شرکت بازرگانی خصوصی در زمینه واردات اقلام مختلف از صنایع نفت و گاز گرفته تا تامین مواد غذایی معرفی می‌کرده است.
این شرکت که تیرماه سال ۱۳۸۹ تاسیس شده، در تاریخ تیر ۱۳۹۴، هیات مدیره‌اش را اینطور معرفی کرده: علی عظیم لوی شانجانی به عنوان رییس هیات مدیره، محمود محمدی به عنوان نایب رییس هیات مدیره، مرتضی بهمن‌آبادی، خسرو بوالحسنی و حسین گلستانی‌فر به عنوان اعضای هیات مدیره.
حسین گلستانی‌فر، از مدیران ده‌ها شرکت از جمله ایزایران، صنایع کامپیوتری ایران مرکز تحقیقات صنایع انفورماتیک ایران بوده و البته مدتی مدیرعامل شرکت آریا همراه سامانه هم بوده، شرکتی که پروژه‌های مهمی مثل تامین و نگهداری سرورهای همراه اول و ایرانسل را انجام داده است.
عضو دیگر خسرو بوالحسنی، سرتیپ ارتش است. او در مجموعه‌های آموزشی ارتش از جمله دانشگاه عالی دفاع ملی و همچنین شرکت‌های شبه خصوصی ارتش سمت‌هایی داشته است. بوالحسنی خرداد سال گذشته اتاق هنر جنگ جمهوری اسلامی را در قزاقستان افتتاح کرد.
در هیات مدیره فعلی هیات مدیره فعلی شرکت تندرصحرا نام شرکت اعتماد تجارت میثاق به چشم میخورد. این شرکت از جمله شرکت‌های وابسته به وزارت دفاع است.
این شرکت تا پیش از هک سرور‌هایش یکی از هزاران شرکتی بود که با مراجعه به وب‌سایت آن مخاطب یک وارد کننده کف‌پوش‌های ساختمانی را می‌دید، اما پس از افشای این سند مالی در دوم بهمن‌ماه ۱۴۰۲، مشخص شد در زمینه فروش پهپادهای نظامی به روسیه فعالیت می‌کرده است.